واج و هجا
آموزش واج و هجا
ببینید عزیزان، مبحث آموزش اوزان نیازمندِ علاقه است. این مبحث احتیاج به تمرین و تکرار دارد. نباید در یادگیری عجله نمایید بنابراین قدم به قدم پیش پی رویم.
ابتداء عرض کنم زبان نوشتاری (مکتوب) با زبان گفتاری (شفاهی) در تقطیع وزن شعر کلاسیک (قدیمی) تفاوت دارد.
یعنی چه؟
یعنی همانطور که می خوانیم(شفاهی) باید تقطیع کنیم.
لذا اولین چیزی که شما باید یاد بگیرید "واج" و هِجا" است .
واج چیست؟ واج همان زبان شفاهی یا آوا است که کوچکترین جزء یا قسمت کلمه است.
مثال: "ما"
خب "ما" از دو واج تشکیل شده : "م " " ا "
مثال : مَن" از سه واج تشکیل شده : م" ---َ "ن"
مثال : آب " همزه یک واج، " آ " دو واج ، "ب" یک واج
وقتی می گوییم "آب" یک همزهء پنهان اول کلمه پنهان شده،
یعنی اینجوری :" ء " آ " ب
خب دوستانی که مبتدی هستند براشان سخت شد.
این کلمات را مثال زدم تا شما را با حروف " صامِت و مُصوت، آشنا کنم.
همانطور که عرض کردم پس اولین چیزی که شما باید یاد بگیرید " واج" (کوچکترین قسمت کلمه) است که هر واج به یا " صامت و یا مصوت است.
خب حالا صامت چیست؟ به حروف بی صدا صامت گویند.
یعنی چه؟ یعنی ۲۳ حروف فارسی بی صدا هستند و ۶(مصوت) حروف دیگر تفاوت دارد.
صامت مانند : ب ، پ ، ت، ح، خ، ر، د..
خوب دقت کنید بنده نه روی حروف فتحه یا کسر یا ضمه نگذاشتم یعنی ننوشتم بَ یا پِ یا حِ...
وقتی روی واج ها (حروف) علامت فتحه یا ضمه و یا زیر حروف علامت کسره بنویسم این سه علامت باعث صدا دار شدن حروف می شود که به این سه علامت مصوت کوتاه می گویند یعنی : فتحه و ضمه یا کسر حروف را صدادار می کند
مثلا اگر من روی "ب" فتحه بگذارم می شود " بَ"
که " بَ " دو واج حساب می شود یعنی " ب" یک واج و علامت فتحه نیز یک واج کوتاه است
یا اگر زیر " ب "علامت کسره می نویسم می خوانیم " بِ "
لذا " بِ" دو واج است؛ اولی " ب" دومی علامت کسره
ب + ---ِ
دوستان عزیز شما تا اینجا باید سه مطلب را یاد گرفته باشید: واج " صامت و مصوت کوتاه
که عرض کردم خودِ حرف " ب" یک واج صامت است یعنی صدا ندارد . اگر فتحه یا کسره یا ضمه در زیر یا بالای آن قرار دهیم مصوت های کوتاه هستند.
مصوتها:
خب تا اینجا کسی اشکالی ندارد؟
اما مصوت های بلند نیز داریم که عبارت از : آ ، او ، ای
مصوتهای بلند گاهی دو واج حساب می شوند و گاهی سه واج .
اگر مصوتهای بلند در اول کلمه بیاید سه واج حساب می شود اگر در وسط کلمه بیاد دو واج حساب می شود.
برای مثال بر می گردیم به کلمه " آب " که در اول این متن آوردم
گفتیم" آ " در کلمه " آب " دو واج است و " ب " نیز یک واج. بنابراین مجموع آن سه واج می شود. چون قبلا از اینکه " آ " بگوییم همزه در آن پنهان است که خودِ همزه "ء" یک واج به حساب می آید و " آ" که مصوت بلند است دو واج به حساب می آید که روی هم سه واج می شود.
پس مصوتهای بلندِ : آ ، او ، ای، در اول کلمه سه واج حساب می شوند
اما اگر مصوت های بلندِ " آ " او " ای " در وسط کلمه باشد دو واج حساب می شود مانند : " نادِر" در این کلمه " آ" در وسط بعد از "ن" آمده و در اینجا " آ " دو واج حساب می شود.
حالا" نادِر " را اینجوری تقطیع می کنیم. " ن" = یک واج
" آ " دو واج. " د " یک واج. علامت کسره ---ِ زیر " د " یک واج . " ر " یک واج
خب با هم بشماریم ببینیم " نادِر " چند واج می شود؟
" ن" = یک واج
" آ " دو واج
د " یک واج
علامت کسره ---ِ زیر " د " یک واج .
" ر " یک واج
چند واج شد ؟ ۶ واج.
چرا در اولِ این پست عرض کردم ۲۳ حروف صامت داریم
چون: ۹ حرف دیگر یکجور تلفظ می شود
خب این ۹ حروف کدامند؟
مانند؛
الف یا همزه" ء"
" ت" " ط"
س " ص
غ " ق "
ذ " ز " ظ ض
ء " ع
ه " ح
پس ما فارسی زبانها این ۹ حرف 🖕🏻 را یکجور تلفظ می کنیم.
مثلا از این ۹ حرف برای حرفِ " ذ " ز " ظ " ض " مثال می زنم: لذید ، عزیز" غلیظ " حضیض
یا مثالی برای " س" ث " ص . مانندِ : سوری ، صوری ، ثور.
دوستان گرامی تا اینجا با صامت، مصوت کوتاه و مصوت بلند آشنا شدید.
حالا دوباره بر می گردیم به کلمه " آب ".
من از شما می خواهم کلمه " آب " را بخش کنید.
" آب " چند بخش است ؟
آفرین درست گفتید. یک بخش.
حالا کلمه "نادر " را بخش کنید؟
آفرین درسته. دو بخش
حالا کلمه "خوشقدم " را بخش کنید؟
آفرین درسته
سه بخش
خب . به همین بخش کردن ها "هِجا" کَشی گویند.
واج، هجاکشی
قسمت دوم
حالا دوستان برای هفته آینده کلمات زیر را هجا کشی کنید
که. کتابخانه .ورزشگاه . چیست . کیست . شیفت . ریخت .سوخت . روفت . کاشت. کوفت . داشت. پارس . بانگ.دوخت. بیخت. بیست. ایست. آهسته. خانه . خود . خویش. خواهر . تقریبا . نجّار. بنّا. معلّم. جان . چین. اَبر. اُفت .وَقت . اَصل.
(ه) در کلمه "آهسته" کسر تلفظ می شود آهستِ
( ه ) در کلمه " خانه " کسر تلفظ می شود خا نِ
(و ) در کلمه خود تلفظ نمی شود = خُد
اما اگر خود به معنی( کلاه خود) باشد (و) هجای کشیده است و تلفظ می شود
( و) در کلمه خویش تلفظ نمی شود = خیش
( و ) در کلمه خواهر تلفظ نمی شود= خاهر
در کلمه " تقریبا " تنوین خوانده می شود = تقریبن
بنابراین باید هجای کشیده باشد
در کلمات نجّار و بنّا ، معلّم تشدید دو حرف حساب می شود = نججار . بننا. معللم.
نکته مهم: ( ن ساکن ) بعد از مصوتهای بلند حذف می شود
مانند : جان. چین در کلمه " جان " چین . کان. هان . (ن ) بعد از مصوت بلند ( آ ) آمده است. بنابراین ( ن ) حذف می شود.
جان = جا
چین = چی
کان = کا
هان = ها
چرا ؟ چون ( ن ) ساکن است اما اگر ( ن ) ساکن نبود به حساب می آید
مثال: جانِ مادر
خب اینجا بعد از ( ن ) علامت کسره است پس (نِ )
خوانده شد و ( نِ ) دو واج حساب می شود.
در کلمه : اَبر . . ... چون حرف ( الف ) ، اولین حرف هِجا است صامت است. چرا ؟ چون بصورت (آ) . نمی خوانیم اما اگر دومین حرف هجا باشد مصوت است مانند : " با " سا " تا "
همانطور می خوانیم به همان صورت هجا کشی می کنیم .ما کلمه( اَبر) را ( آبر ) نمی خوانیم.
ا + ----َ + ب + ر = صامت + مصوت + صامت + صامت .
بنابراین کشیده است. ---- u
مثال: اُفت . وَقت
ا + ---ُ + ف + ت = صامت + مصوت + صامت + صامت
بنابراین کشیده است. ---- u
وَقت : و + ----َ + ق + ت = صامت + مصوت + صامت + صامت = ----- u
اما ( او ). ( ای ) دومین و سومین حرف هجا باشند صامت هستند . .
مثال : یار ، ی + آ + ر = صامت + مصوت بلند + ر .
بنابراین هجای کشیده است. ----- u
در این مثالها سومین حرف که ( ی) باشد صامت است.
سَیل: س + ---َ + ی + ل
سَیر : س + ---َ + ی + ر
خَیر :
صَید:
قَید :
مَی :
مَیل :
تاکید می کنم اگر دومین حرف باشد صدای ( او ) بدهد مصوت است.
مثال : غول . غ + او + ل = صامت + مصوت بلند +صامت
بنابراین کشیده است . ---- u
چون گفتیم مصوت بلند دو واج حساب می شود در مجموع چهار واج می شود که هجای کشیده است.
اما اگر صدای ( او ) ندهد و سومین حرف هجا باشد در این صورت صامت است.
مثال: قَول . ق + ---ُ + و + ل = صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت . بنابراین کشیده است . ---- u
مثلا : کلمه " نو " را به صورت " نَوُ " می خوانیم که می شود: ن + --َ + و + ---ُ. : صامت + مصوت + صامت + مصوت . بنابراین کشیده است ----- u
نتیجه گرفتم که (و ) . (ی) اگر اولین و سومین حرف هجا باشند صامت هستند. اولین حرف هجا مانند (و ) در کلماتی مثل وَقت. یار .
در سومین حرف مانند . دَیر . سَیل . مَی . مَیل
اما در دومین حرف هجا باشد مصوت بلند است. مثل. غول. سِیر. سیب. بو .خو .دِیر
چون صدای مصوت بلندِ (او ) . ( ای ) می دهند
ببینید دوستان مثلا دو کلمه : (دَیر) با (دیر ) تفاوت دارد عرض کردم در کلمه (دَیر) حرف ( ی) سومین حرف صامت است. اما ( ی) در کلمه ( دیر ) دومین حرف مصوت است
رضاضحاکی راحت؛ دبیر تاریخ و ادبیات....
اسدآباد
